In Wiels loopt de tentoonstelling Specific Objects Without Specific Form van de Cubaans-Amerikaanse kunstenaar Felix Gonzalez-Torres (1957-1996) nog tot en met zondag 2 mei, een week langer dan voorzien. Het was de tweede versie van een ‘veranderlijke’ tentoonstelling. Curator Elena Filipovic curateerde de eerste versie in januari. Zij maakte een overzichtstentoonstelling met 46 werken. Vervolgens nodigde ze de Vietnamees-Duitse kunstenaar Danh Vo, voor wie Gonzalez-Torres een belangrijke invloed is geweest, uit om zijn interpretatie van de expositie weer te geven. Hij deed dat erg sober, met slechts 17 werken. Met het concept van veranderlijkheid spelen de organisatoren rechtstreeks in op een principe dat belangrijk is in heel het oeuvre van de kunstenaar. Door bijvoorbeeld van een kunstwerk dat uit een berg snoepjes bestaat een handjevol mee te nemen, draagt de bezoeker er zelf toe bij. Gonzalez-Torres toonde daarmee aan dat kunst onstabiel is en ‘fragiel, zoals het leven zelf’.
Danh Vo wil de kunst van zijn voorbeeld zelf laten spreken. Hij koos daarom voor een tentoonstelling ‘zonder specifieke narratief verloop.’ Verwacht dus geen panelen met uitleg bij elke installatie. De verbeelding van de bezoeker moet zelf het werk doen. Op zich is dat een mooi uitgangspunt. Zeker in een tijdperk waarin de informatieovervloed van het internet bijna continu binnen handbereik is, brengt het een belangrijke functie van kunst onder de aandacht. Maar wat als de kunst de verbeelding te weinig prikkels geeft?
In de eerste zaal van de tentoonstelling trekt een snoer met gloeilampen de aandacht. De installatie is in een boogje aan het plafond bevestigd en hangt langs twee kanten naar beneden. Ze roept onmiddellijk de sfeer op van een tuinfeest. De titel, Untitled (Summer), suggereert een interpretatie in die richting, maar laat inderdaad ook veel aan de verbeelding over. Het onderdeel zonder titel mag de bezoeker zelf invullen. In contrast met deze installatie, plaatste Danh Vo in de hoek rechts van de ingang Untitled 1998 (een intrigerende datum na de dood van de kunstenaar). Het is een muurbrede posterinstallatie van een grijs luchtruim waarin een vogel vliegt. In de hoek loopt het beeld uit in een diep zwart dat de bezoeker de oneindigheid in lijkt te lokken.
Ook Untitled (Passport) 1991 en Untitled (Passport II) 1993 redden het best zonder al te veel uitleg. Het eerste Passport bestaat uit een stapel losse witte bladen van 59,9 bij 59,9 centimeter. Passport II bestaat uit kartonnen boekjes, in vijf keer vijf stapeltjes gerangschikt. Ze zijn iets groter dan een doorsnee internationaal paspoort en laten het vogelthema terugkeren. Een paspoort als onbeschreven blad, een paspoort dat het thema van vrijheid opvoert, maar dan wel onder dreigende grijze wolken… Gonzalez-Torres zelf wou eveneens dat zijn werken open bleven voor interpretatie, zodat ze de verbeelding van de bezoeker zouden prikkelen. Het lijkt dus of Danh Vo met zijn opstelling dicht bij de intentie van de kunstenaar blijft. Bovendien mag de bezoeker een stuk van het werk mee naar huis nemen. Het was voor Gonzalez-Torres de ultieme manier om zijn werk en visie te verspreiden. Op zich is het bovendien een mooi idee rond democratisering van de kunst.
Andere werken zijn echter iets moeilijker te lezen zonder specifieke voorkennis over het oeuvre van Felix Gonzalez-Torres. Wanneer de bezoeker via de trap van de bovenste verdieping weer naar beneden spiraalt, krijgt hij een almaar duidelijkere blik op de installatie Placebo. Iets vaag zilverigs onderaan de trap blijkt uiteindelijk een dik tapijt van snoepjes in glinsterende papiertjes. Het lijkt niets meer dan een sympathieke geste van de kunstenaar: vlak voor je het pand verlaat, krijg je nog snel wat zoets toegestopt. De leek die met het muntje in de mond de tentoonstelling verlaat, houdt er in het beste geval een goed gevoel aan over. Maar kan hij het oeuvre van de kunstenaar dan ook genoeg op waarde schatten?
Wat bijvoorbeeld als je beneden aan de trap in een groepje kunstkenners belandt, die over de achtergrond van Placebo aan het keuvelen zijn? Je pakt een snoepje uit de hoop en stelt vast dat het niet bijzonder veel smaak heeft. Is het een placebo voor iets lekkers? Je vangt flarden van het gesprek op. De installatie bestaat uit een specifiek gewicht aan snoepjes. Elke curator mag die naar eigen goeddunken opstellen: in een hoek, als een tapijt, hoe hij maar vindt dat het werk het best tot zijn recht komt. Het gewicht is gelijk aan het gewicht van Gonzales-Torres en zijn vriend Ross samen. Toen de kunstenaar Placebo samenstelde, was Ross al overleden aan aids en de kunstenaar zelf wist dat hij eveneens aan de ziekte leed. De titel verwijst naar de inefficiënte aidsmedicatie uit de vroege jaren negentig. Felix Gonzalez-Torres zag het werk als een manier om de nagedachtenis aan zijn relatie in ere te houden. Iedereen die een snoepje neemt, neemt een stukje van hun liefde met zich mee. Een muntje dat beladen is met zoveel betekenis krijgt onherroepelijk een andere smaak dan een zoethoudertje voor de brave bezoeker. Opeens wordt het zwaar persoonlijk, emotioneel en pakkend. Er schemert zelfs een stuk christelijke symboliek in door (neem en eet gij allen en gaat en vermenigvuldigt deze liefde), waardoor er weer een volledig nieuwe historische betekenislaag bij komt. Hoed af voor de verbeelding die zozeer geprikkeld raakt dat ze zonder voorkennis over leven en werk van Gonzalez-Torres ook maar iets van zulke betekenislagen weet te vatten.
Ja toch? Wordt het werk niet dubbel zo interessant als je weet wat er achter schuilt? Of raak je net aan de kern van Gonzales-Torres’ oeuvre als je er zo’n specifieke betekenis op plakt? Sluit je het kunstwerk dan af en maak je het zo per definitie star en dood?
Zulke vragen raken een belangrijke paradox in de hedendaagse kunsten. Openheid voor interpretatie is belangrijk. Niemand spreekt dat tegen. Een kunstwerk moet voor zichzelf kunnen spreken, de toeschouwer moet voor zichzelf een antwoord kunnen formuleren. Omgekeerd kun je echter evenzeer argumenteren dat het gebrek aan uitleg van Wiels en Danh Vo bij Specific Objects Without Specific Form de volledige expositie net sluit voor een ruimer publiek dan dat van de geprivilegieerde kunstkenner. De geïnteresseerde leek kan dan weliswaar huiswaarts keren met een handvol snoepjes en een poster hier en daar, maar hoeveel heeft hij dan echt mee van waar Felix Gonzalez-Torres voor staat? Het is en blijft een heikele kwestie, maar voor een kunstenhuis dat zich specifiek tot doel stelt ‘het publiek in permanent contact en dialoog te brengen met de recente ontwikkelingen en de debatten in de kunstwereld’ lijkt de openheid in dit geval toch wat te ver doorgetrokken. Als de verbeelding op bepaalde vlakken blanco blijft, zullen dialoog noch debatten die de grenzen van de enge kunstwereld overschrijden snel op gang komen. En in dat geval ruimt het betoog voor openheid baan voor een lamento over gemiste kansen.
Lees meer over Felix Gonzalez-Torres op Wikipedia.
Ines Minten 