Op 18 december overleed componist Luc Brewaeys. Vanavond zendt Klara van 20 tot 24 uur een uitgebreid in memoriam uit. Het belooft een mooi portret te worden van ‘misschien wel de grootste componist uit onze geschiedenis’ (in de woorden van Philippe Herreweghe).
“De gids van het programma is de stem van Luc zelf en uiteraard zijn prachtige muziek, maar ook getuigenissen van zijn leraar André Laporte, van zijn studente Annelies van Parys, van musicoloog Maarten Beirens, van Jerry Aerts ven deSingel en van zijn vrienden-musici als Wibert Aerts en Dirk Brossé.”
Ik ontmoette Luc Brewaeys één keer, toen ik hem in 2013 interviewde voor RandKrant. Hij was de jaren daarvoor veel ziek geweest, maar voelde zich op dat ogenblik ‘top’. We hadden een fijn gesprek over componeren, het creatieve proces, en tuimelende klanken.
Ik herneem het artikel van toen hieronder.
Een hoofd vol klanken
Hij luisterde voor het eerst naar het legendarische muziekwerk Le sacre du printemps van Stravinski toen hij 13 was en hij wist het: componist wou hij worden. Luc Brewaeys is nooit meer van dat plan afgeweken. Vandaag (begin 2013, IM) heeft hij zeven symfonieën, een opera, een hele resem andere concert- en kamermuziek en zelfs bewerkingen van Frank Zappa-songs op zijn naam staan. Zijn internationale renommee is groot en laatst riep Klara hem nog uit tot musicus van het jaar.
Het gaat goed met de componist. ‘Ook mijn gezondheid is momenteel tiptop’, verklaart hij. Tot voor kort was dat anders. ‘Ik heb vier kankers overwonnen en vorig jaar nog was ik er bijna aan door een zware infectie. Maar sinds ze een aantal maanden terug nog enkele stents in mijn aders hebben gestoken, gaat het eigenlijk prima.’
Op tafel liggen enkele onafgewerkte partituren. In de loop van de maand mei zou hij daar graag klaar mee zijn. Het gaat om een concertwerk voor het Amsterdamse Concertgebouworkest, volgens vakbladen hét beste orkest ter wereld. ‘Termen als ‘beste’ en ‘grootste’ zijn altijd relatief’, vindt Brewaeys. ‘Maar eind vorig jaar hebben ze nog een stuk van me gespeeld en ik moet wel zeggen dat het formidabel klonk. Het is dus zeker plezant om voor zulke mensen te werken.’
Véél luisteren
Luc Brewaeys is ontegensprekelijk een van de meest vooraanstaande Belgische componisten. Hij schrijft hedendaagse, meer bepaald spectrale muziek. Het spectralisme baseert zich op de boventonen in de muziek, de tonen waaruit elke klank bestaat. Daardoor is harmonie belangrijk in zijn werk. ‘Voor veel mensen is de drempel naar hedendaagse muziek hoog, dat klopt. Maar wie geïnteresseerd is om er meer over te weten, kan ik maar één ding aanraden en dat is veel, veel luisteren. Zo ben ik er ook mee begonnen. Ik kan hier een hele uitleg afsteken over theorie en structuur, maar daar heeft niemand iets aan, tenzij een collega of een student compositie, natuurlijk.’ Toch geeft hij zijn studenten hetzelfde advies. Luisteren, liefst met de partituur erbij, om de compositie beter te leren begrijpen. Zo, partituur in de hand, heeft Luc Brewaeys een groot deel van zijn jeugd doorgebracht.
Véél doen
De componist komt niet echt uit een muzikaal nest, vertelt hij. ‘Voor mij waren er geen muzikanten in de familie.’ Maar er was wel altijd veel muziek in huis via radio, televisie en elpees. ‘Componeren ben ik rond mijn tien jaar beginnen doen en ik ben er nooit meer mee gestopt.’ Drie jaar later wist hij zeker dat hij van componeren zijn beroep wilde maken. ‘Ik heb ontzettend veel geschreven in mijn jonge jaren’, vertelt hij. ‘Aanvankelijk ging het om vrij traditionele melodieën. Gaandeweg leer je dan nieuwere en modernere dingen kennen en beïnvloeden die je ook weer. Uiteindelijk vallen er allerlei kleine stukjes van overal in je potje samen en daaruit ontstaat dan je eigen stijl.’ Naar die eerste partituren hoeft niemand op zoek te gaan. Hij heeft ze niet gehouden wegens ‘niet goed genoeg’. ‘Maar zo leer je het, natuurlijk. Het zijn stuk voor stuk goede oefeningen geweest. Het is ook niet erg als je nu en dan iets kopieert in het begin. Ook dat is een goede manier om de muziek beter te leren begrijpen.’
Een orkest in je hoofd
Na het werk voor het Concertgebouworkest wil Luc Brewaeys graag zijn achtste symfonie afwerken en daarna zal hij een aantal sonnetten van Shakespeare op muziek zetten. ‘Maar of ik nu een symfonie schrijf of een werk voor één instrument, de aanpak is altijd dezelfde’, vertelt hij. Er staat een piano in de woonkamer, maar die doet de laatste tijd vooral dienst als ornament. Schrijven doet Luc Brewaeys aan tafel. En het echte schrijfwerk, op papier of op computer, is ook altijd pas het laatste onderdeel van het proces. ‘Als ik een opdracht krijg, begin ik na te denken en op de duur ontstaan er dan klankideeën die ik probeer uit te werken. Dat doe ik in eerste instantie in mijn hoofd.’ Schrijft hij een symfonie, dan hoort hij de lijnen van elk instrument apart in zijn hoofd weerklinken, tot er een heel orkest in zit. ‘Pas als een werk voor 70 tot 80 procent af is, zet ik me daadwerkelijk aan tafel.’
Hij werkt zijn opdrachten af volgens de deadlines die hij aanvaardt, maar dat wil niet zeggen dat een volgend stuk pas ontstaat als het vorige is afgeleverd. ‘Er broeien meestal verscheidene werken tegelijk in mijn hoofd. En die lopen elkaar niet in de weg, nee, ik kan ze perfect gescheiden houden.’
Vroeger was een stuk zelfs volledig af voor hij één noot neerpende. Daar heeft zijn zesde symfonie verandering in gebracht. ‘Ik weet altijd graag vooraf waar ik naartoe wil. Er zijn collega’s die anders tewerk gaan. Ze beginnen en ze zien wel waar ze uitkomen. Voor die zesde symfonie heb ik het ook zo geprobeerd en inderdaad, dat werkte eveneens. Dus sindsdien laat ik nog een beetje ruimte voor mijn intuïtie om kleine veranderingen aan te brengen in het oorspronkelijke plan. Maar meestal zijn er dat effectief niet meer zo heel veel.’
Wiskunde
Het gebeurt dat een componist iets moet berekenen. ‘Als je akkoorden wil opbouwen die te ingewikkeld zijn om het even in je kop te doen, bijvoorbeeld. Dan neem ik er al eens een rekenmachine bij. Muziek en wiskunde liggen dicht bij elkaar’, legt Luc Brewaeys uit. ‘Ik hou ook echt van wiskunde. De overeenkomsten zitten hem vooral in de verhoudingen. Dikwijls valt de climax van een stuk precies op de gulden snede van de duurtijd. Ik hoef dat zelfs niet meer te berekenen: poef! Het gebeurt gewoon. En ook mensen die totaal niks van wiskunde en zelfs niet van muziek afweten, voelen doorgaans dat zulke muziekstukken beter werken dan andere. Ik vermoed dus dat wiskunde niet zomaar is uitgevonden, maar rechtstreeks uit de natuur komt. Bekijk bijvoorbeeld hoe een vioolsnaar trilt. Dat mechanisme is zoals het is, het is niet de mens die het bepaalt. En ook die tonen verhouden zich op een perfect wiskundige manier tot elkaar.’
Wandelen
Luc Brewaeys lijkt niet echt in inspiratie te geloven. ‘Ongetwijfeld zijn er wel externe factoren die je beïnvloeden’, zegt hij. Maar aangezien zijn stukken niet echt een boodschap of verhaal hebben, blijven die altijd op de achtergrond. ‘Tegen dat een werk goed op dreef komt, ben ik de eventuele aanleiding al helemaal vergeten’, zegt hij. Opeens zijn de klanken er en beginnen ze te tuimelen tot ze allemaal hun plaats in het werk hebben gevonden.
Wandelen is dan wel weer een prima activiteit om dat tuimelen in gang te zetten. ‘Nu wandel ik met de hond’, legt Luc Brewaeys uit en hij wijst naar de Cavalier King Charles die in zijn mand naast de stoel van de componist ligt te soezen. ‘Maar voor ik een hond had, wandelde ik al evenveel. Beethoven kreeg ook altijd de beste ideeën terwijl hij aan het wandelen was. Mediteren kan eveneens helpen. Maar uiteindelijk krijg ik ideeën op de zotste momenten. Alleen als ik ze ’s nachts krijg, sta ik er niet voor op. Ik ga ervan uit dat ik het wel zal onthouden als het idee de moeite waard is. Als ik het tegen de ochtend vergeten ben, zal het wel niet goed genoeg geweest zijn. Het zou natuurlijk ook kunnen dat het mijn inherente luiheid is die hier de overhand krijgt’, lacht hij.
Vilvoordenaar, wereldburger
Luc Brewaeys en zijn vrouw wonen een kleine twintig jaar in Vilvoorde en voelen zich er thuis. Hun kinderen zijn geboren en getogen Vilvoordenaren. ‘En het huis is bijna afbetaald, dat is geen slecht gevoel.’
De keuze viel twintig jaar geleden op Vilvoorde uit praktische overwegingen. ‘We kwamen toen van het platteland, waar we altijd twee auto’s nodig hadden. Dat vonden we niet alleen duur, maar vooral ook ecologisch onverantwoord. Hier zitten we niet alleen vlakbij de Ring en de E19 naar Antwerpen (op twintig minuten bereiken we deSingel, waar we al eens naar concerten gaan), maar ook op een boogscheut van het station. We wonen bovendien in een rustige straat, maar gaan we de hoek om, dan liggen daar alle mogelijke winkels. Ik doe dus veel van de boodschappen te voet.’
Zelf is Brewaeys afkomstig uit Antwerpen. Hij is tweetalig opgevoed en spreekt intussen negen talen vlot. ‘Nederlands, Frans, Engels en Italiaans spreek ik bijna dagelijks’, zegt hij. ‘Maar ook in het Duits, Pools, Japans, Tsjechisch en Kroatisch kan ik me meer dan behoorlijk uit de slag trekken. Ik vind het prettig om de taal te kunnen spreken van de plaats waar ik kom. Muzikaal gevoel helpt trouwens enorm als je talen wil leren – al helemaal om een taal accentloos te leren spreken.’ Geen wonder dat Brewaeys zich ‘wel een beetje’ Vilvoordenaar voelt, ‘maar toch vooral wereldburger’. ‘Ik kan bijvoorbeeld begrijpen dat taal in deze contreien gevoelig ligt. Ik merk uiteraard ook op dat hier almaar meer Frans wordt gesproken. Maar in se vind ik al die communautaire perikelen toch vooral onzin. Ik heb er allemaal bijzonder weinig last van.’
Ines Minten 